پدافند هوایی ایران امان نمی‌داد

گلف(پایگاه منتظران شهادت): سرهنگ رضا جهان‌فر طی یادداشتی علملکرد پدافند هوایی در زمان دفاع مقدس را بررسی کرده و اینگونه نوشته؛ با گذشت چندین سال از رشادت‌ها و دلاورمردی‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دفاع مقدس، ثبت و نگارش و نگاه‌داشت اتفاقات و رویدادهای این دوران پرفرازونشیب منجر به خلق یکی از گنجینه‌های به‌ یادماندنی خواهد بود که می‌تواند نسل‌های بعد از ما را در جریان ماوقع قرار داده و پیشینه گذشتگان‌شان را -که همواره مورد افتخار آنان خواهد بود- برایشان به یادگار بگذارد.

با گذشت چندین سال از رشادت‌ها و دلاورمردی‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دفاع مقدس، ثبت و نگارش و نگاه‌داشت اتفاقات و رویدادهای این دوران پرفرازونشیب منجر به خلق یکی از گنجینه‌های به‌ یادماندنی خواهد بود که می‌تواند نسل‌های بعد از ما را در جریان ماوقع قرار داده و پیشینه گذشتگان‌شان را -که همواره مورد افتخار آنان خواهد بود- برایشان به یادگار بگذارد.

ثبت و ضبط حوادث جنگ تحمیلی در افزایش اعتماد به نفس مردم به ویژه کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز موثر است. تاریخ هر سازمان نظامی، دارای نقش هویت‌سازی برای آن سازمان خواهد بود. به ویژه تاریخی که توأم با افتخار باشد.

در بررسی پیشینه ارتش به عنوان کهن‌ترین سازمان نظامی و نهاد تأمین امنیت کشور، موارد بسیاری به عنوان عملکرد افتخارآمیز به چشم می‌خورد. یکی از موارد افتخارآمیز نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به ویژه ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملکرد پدافند هوایی است. تأثیرگزاری پدافند هوایی بر سرنوشت این کشور از وقوع جنگ جهانی دوم تاکنون، غیر قابل انکار است. سازمان نظامی که کارکنان آن در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی، حفظ دستاوردهای انقلاب اسلامی، تعیین نتیجه عملیات‌های نبرد هشت ساله با عراق، حراست از جزایر ایرانی خلیج فارس، حفظ و حراست از دستاوردهای علمی دانشمندان جوان ایرانی (به ویژه دانشمندان هسته‌ای) نقش غیر قابل انکاری داشته و دارند.

سال‌های دفاع مقدس فرصتی ارزشمند برای بالندگی و رشد بسیاری از سازمان‌های نظامی و غیرنظامی شده است. یکی از این سازمان‌ها «پدافند هوایی» است. پدافند هوایی سازمانی نظامی به قدمت بیش از 80 سال بشمار می‌رود.

فرماندهی پدافند هوایی در راستای رسالت سنگین خود مبنی بر دفاع هوایی از آسمان جمهوری اسلامی ایران از پیش از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اقدام به گسترش جنگ‌افزارهای پدافند زمین به‌هوا و رادارهای خود در مناطق حساس و حیاتی و اقتصادی کشور که مورد هجوم همه جانبه دشمن واقع شده بود کرد و چند فروند هواگرد عراقی را مورد اصابت قرار داد. از جمله موارد موفقیت‌آمیز عملکرد پدافند هوایی به روزهای 18 و همچنین 23 شهریور بازمی‌گردد که تعدادی از هواپیماها و بالگردهای عراقی توسط پدافند هوایی ایران ساقط شد. در 18 شهریور 1359 تعداد 3فروند بالگرد و 2 فروند هواپیمای عراقی براثر آتش پدافندهوایی سرنگون شدند. روز بعد نیز یک فروند بالگرد عراقی در حوالی( آق داغ ) قصرشیرین سرنگون شد. در بیست وسوم شهریور نیز لشکر 81 زرهی از اصابت قرار گرفتن 2 فروند هواپیمای عراقی توسط آتش ضدهوایی خبر داد.

در اولین گزارش جنگی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله العالی) رهبر معظم انقلاب در اول مهر 1359 – که در آن زمان علاوه برنمایندگی مجلس، نماینده امام در شورای عالی دفاع بودند- به مجلس شورای اسلامی حداقل 2 بار از کلید واژه پدافند هوایی استفاده شد و به سرنگونی چندین فروند از هواپیماهای عراقی توسط پدافند هوایی و به اسارت درآمدن خلبان عراقی اشاره شد.

به تدریج با ادامه جنگ و قدرت گرفتن نیروی هوایی دشمن، پدافند هوایی فعالیت خود را گسترش داده بطوری که تا خاتمه جنگ دفاع هوایی بیش از 235 نقطه از نقاط حساس و حیاتی کشور را تأمین می¬کرد. علاوه بر آن در هنگام انجام عملیات آفندی رزمندگان اسلام اعم از ارتش و سپاه پشتیبانی پدافند هوایی کلیه عملیات‌ها را به طور مستقیم از طریق گسترش جنگ‌افزارهای زمین به‌هوا و ایستگاه‌های راداری در مناطق عملیاتی و غیرمستقیم از طریق هدایت و کنترل هواپیمای طرح پدافندی عهده‌دار بوده که نقش ارزنده این اقدامات بخوبی در عملیات‌های مهمی همچون فتح‌المبین، بیت‌المقدس، محرم، والفجر8، کربلای 4، کربلای 5 و مرصاد نمایان است.

از تاریخ 25 آبان 1364 (بعد از تشکیل ستاد کل پدافند هوایی کشور) تا تاریخ 25 آبان 1367، تعداد 127 فروند هواپیما و 67 فروند بالگرد عراقی ساقط شد. تعداد 29 نفر از خلبانان عراقی به اسارت درآمدند. این در حالی است که تعداد کل خلبانان اسیر شده عراقی توسط کارکنان پدافند هوایی 59 نفر بودند که 55 نفر خلبان جنگنده و 4 نفر خلبان بالگرد بودند. این تعداد خلبان مربوط به آن دسته از هواپیماهای عراقی است که خلبان آنها زنده به اسارت درآمدند. تعداد زیادی از خلبانان عراقی به دلیل اصابت هواگردشان توسط پدافند هوایی به هلاکت رسیدند. (حجامی، جهانفر، 1393 : 229 الی 231 )

 مجموع تجاوزات کشف شده عراق توسط سامانه‌های پدافند هوایی ایران در 3 سال آخر جنگ 98792 مورد بوده است. (حجامی، جهانفر، 1393 : 229 الی 231 ) ضمن اینکه تعداد 700 پست دیده‌بانی عملیاتی شد. (ستاد کل پدافند کشور، تهران، 1367 ، جلد اول : 1)

آنچه لازم به ذکر می باشد این است که در طول 8 سال دفاع مقدس یگان‌های عملیاتی پدافندهوایی با کشف تعداد ده‌ها هزار مورد حمله هوایی دشمن از طریق شبکه گسترده رادارهایE.W  و پست‌های دیدبانی تعداد 605 فروند از هواپیماهای دشمن را مورد اصابت قرارداده و تعداد 24862 مورد را نیز با اقدامات تاکتیکی خنثی کرده است. این حجم وسیع عملیات در طول 8 سال به صورت شبانه‌روزی و در زیر آفتاب سوزان جنوب و سرمای سخت شمال غرب کشور با حداقل امکانات در پرتو از جان گذشتگی و تحمل شدائد بسیار توسط کارکنان جان برکف و کم توقع پدافند هوایی صورت پذیرفت. پدافندیان با تقدیم شهدای گرانقدر و سرافرازی جانبازان عزیز خود، به دشمن اجازه استفاده از نیروی هوایی مدرن خود را نداده و نهایتاً رژیم بعث عراق را که در زمان آغاز جنگ، سودای فتح خوزستان را در سر می‌پروراند وادار به قبول شکست کردند.

در طول سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی با کمترین حمایت خارجی و کمترین میزان افزوده شدن تجهیزات به نسبت نیروی هوایی و پدافند هوایی عراق توانست عملکرد بهتری نسبت به پدافند هوایی عراق رقم بزند. در

طی سال‌های جنگ تحمیلی، 1509 قبضه توپ 23 میلی متری، 535 رسد توپ اورلیکن، 90 رسد اسکایگارد، 95 رسد راپیر، 74 آتشبار هاوک جابجایی داشتند.

خدمات امنیتی پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس فقط مختص مناطق عملیاتی و صحنه¬های نبرد زمینی نبود. در جنگ نفتکش‌ها پدافند هوایی در ساقط کردن 55 فروند هواپیمای عراقی نقش مستقیم داشت. در زمان جنگ نفتکشها تعداد 3145 نفتکش تحت حفاظت پدافند هوایی به سلامت عبور کردند. این در حالی است که 1377مورد حمله هوایی توسط هواپیماهای میراژ، میگ-25، سوخو و میگ-23 عراقی به نفتکش-های حامل نفت ایران انجام شد.

از نظر میزان آمادگی شبکه فرماندهی و کنترل و اجزای کشف هواگرد دشمن، در 3 سال آخر جنگ تعداد 540000 مورد پیام از پست‌های دیده¬بانی مبنی بر رویت هواپیما، بالگرد، کشتی، موشک زمین به زمین و … دریافت شد. این در حالی است که فقط در سال‌های 65 الی 67 تعداد 510 پست دیده¬بانی در عملیات¬های رزمی حضور مؤثر داشتند. ( جهانفر، 1393، همچنین حجامی، جهانفر،  1393 : 230)

در این جنگ 67 فروند بالگرد عراقی مورد اصابت پدافند هوایی قرار گرفت. در این سال‌ها  تعداد 24863 مورد حمله هوایی دشمن بر اثر مقابله پدافند هوایی ناکام ماند. همچنین در 25468 مورد حملات هوایی با اقدام تاکتیکی پدافند هوایی، حملات دفع، هواگرد منهدم، مورد اصابت و یا مجبور به فرار شد. (ستاد کل پدافند کشور، 1367، جلد اول : 7)

در سال‌های دفاع مقدس پدافند هوایی عراق بارها در برابر خلبانان نیروی هوایی ایران شکست خوردند و در این موفقیت افسران کنترل شکاری و کارکنان مستقر در سایت‌های راداری پدافند هوایی نقش مهمی در هدایت صحیح جنگنده‌های ایرانی داشتند. هنوز یاد و خاطره کارکنان شجاع سایت راداری سوباشی در حافظه تاریخی مردم ایران پر رنگ و ثبت شده محسوب می‌شود. کارکنانی همچون امیران شهید دستنبو، عسکری و…

افسران زمین به هوای پدافند هوایی با اعمال فرماندهی مناسب و کنترل سامانه‌های زمین به‌هوا در به ثمر رساندن مأمورت پدافند هوایی و مورد اصابت قراردادن هواگردهای عراقی نقش غیرقابل انکاری ایفا کردند. در این خصوص درجه‌داران و کارکنان وظیفه زمین به‌هوا رشادت‌های بالایی از خود نشان دادند. هنوز خاطره دفاع از پل قطور و شهادت امیر شهید «عبدالرضا بوشهریان» و فداکاری سرباز جانباز پدافند هوایی در ذهن بسیاری از رزمندگان اسلام نقش بسته است.

پیشکسوتان پدافند هوایی، جنگ و تحریم را فرصتی برای بالندگی پدافند هوایی می¬دانند. وقوع جنگ تحمیلی منجر به شکوفایی پدافند هوایی و ارتقاء سطح توانمندی پدافند هوایی شد. برابر شرح وظایف پدافند هوایی، پدافند هوایی زمین پایه که پیش از انقلاب اسلامی وظیفه دفاع از پایگاه¬های هوایی را بر عهده داشت، در جنگ تحمیلی تا لبه جلویی منطقه نبرد حضور یافت و موفق به انجام وظیفه شد.

تحریم¬های اعمال شده در سال‌های جنگ تحمیلی فرصتی دیگر برای بالندگی پدافند هوایی به ویژه زمین پایه و رادار است. ساخت رادار ملی در سال‌های پس از اتمام جنگ نشانه خوبی برای ارتقاء سطح توانمندی تأمین نیازمندی¬ها و تجهیز پدافند هوایی است.

  در واقع تزریق روحیه خودباوری به پدافند هوایی منجر به ارتقاء توان این سازمان در امور عملیاتی و تعمیر و نگهداری در هر دو بخش رادار و زمین به‌هوا شد.

تحریم به عنوان سلاحی مؤثر از سوی حامیان صدام بر علیه ایران اعمال شد، اما راه‌اندازی و استقرار جهاد خودکفایی در پدافند هوایی منجر به تسریع چرخه نوآوری در طراحی و ساخت رادارها و جنگ افزارهای زمین به‌هوا شد. اگرچه پدافند هوایی عراق تا آخرین لحظه جنگ توسط حامیان غربی و شرقی مورد حمایت قرار گرفت، اما هدایت صحیح جنگنده‌های ایرانی توسط ایستگاه‌های رادار پدافند هوایی، مهارت و شجاعت خلبانان ایرانی منجر به ناکارآمدی پدافند هوایی عراق در بسیاری از مواقع نبرد شد.

در برخی از عملیات‌ها که طراحان عملیات از اهمیت پدافند هوایی غافل شدند و نتوانستند از توانمندی‌های دفاع هوایی بهره ببرند، دشمن موفق به وارد نمودن تلفات سنگین به نیروهای ایرانی شد.

بعد از عملیات‌های خیبر و بدر، شهید ستاری به این نتیجه رسیده بود که دیگر با روش‌های پیشین نمی‌توان با نیروی هوایی مجهز و توانمند عراق -که در واقع عصاره نیروی‌های هوایی کشورهای غربی و شرقی شده بود- مقابله کرد. اگر چه کارکنان پدافند هوایی در این عملیات‌ها از جان‌گذشتگی نشان دادند و موفق به ساقط کردن چندین فروند هواگرد عراقی شدند و شهدایی را نیز تقدیم ایران اسلامی کردند، اما مشکل اصلی نادیده گرفتن نقش مهم پدافند هوایی زمین به‌هوا توسط طراحان عملیات‌ها و حتی شیوه رزم و تاکتیک‌های مورد استفاده دفاع هوایی ایران بود.

 شاید این جمله شهید سرلشکر منصور ستاری خطاب به جناب رشید قشقایی ، شهید سرلشکر عباس بابایی و سرگرد براتعلی غلامی  که « دیگر نمی‌توان با روش فعلی در برابر نیروی هوایی عراق مقابله کرد و نیاز به تغییر رویکرد و شیوه رزم داریم…»  سرمنشاء تغییر نگاه سیاست‌مداران در خصوص شیوه دفاع هوایی در کشور باشد. پس از آن جلسه که شاید مبداء تشکیل قرارگاه رعد محسوب ‌شود، نگاه به دفاع هوایی تغییر کرد. راه‌اندازی ستاد کل پدافند هوایی کشور در آبان 1364، ابلاغ تشکیل قرارگاه رعد در تاریخ 15 دی 1364 به فرماندهی نیروی هوایی و… حکایت از تغییر نگاه به فرماندهی دفاع هوایی کشور و تغییر سنگینی وظایف دفاع هوایی از پدافند هوایی هواپایه به پدافند هوایی زمین‌پایه داشت. حتی نوع فرماندهی نیز تغییر کرده بود. در حکم فرمانده وقت قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) به فرمانده وقت نهاجا ، مسئولیت دفاع از منطقه نبرد عملیات پیش روی سپاه پاسداران(عملیات والفجر 8) به سرکار سرهنگ عباس بابایی  سپرده شد. (جهانفر، 1392: 49)

 یکی از معانی این حکم این بود که ساختار وقت دفاع هوایی کشور نتوانسته بود انتظارات فرماندهان جنگ را برآورده سازد. لذا با بیرون کشاندن بخشی از توان تجهیزاتی و نیروی انسانی و … سامانه دفاع هوایی کشور- که در آن زمان نهاجا مسئولیت دفاع هوایی کشور را برعهده داشت- و افزایش اختیار عمل قرارگاه رعد و پشتیبانی کامل ستاد کل پدافند هوایی کشور نتایج بهتری در عملیات‌های بعدی (عملیات‌هایی نظیر والفجر 8، کربلای 5 و…) حاصل شد.

  در کسب این موفقیت‌ها تغییر شیوه بهره‌گیری از سامانه‌های راداری و زمین به‌هوا کاملاً تأثیرگزار بود. رادارهای پدافند هوایی که در سال 1359 و در جلسات ستاد مشترک ارتش، دارای نواقص متعدد شناخته شد، در عرض چند سال و با تغییر رویکرد و محوریت پدافند زمین‌پایه توانمندی خود را به اثبات رساند. در واقع مشکل از نوع رویکرد بود. ریشه‌های تفکیک پدافند هوایی از آفند هوایی را در آن سال‌ها باید جست.

در میان هواگردهای مختلف عراقی بیشترین هواگرد ساقط شده به شرح ذیل عبارتند از:

– حداقل40 فروند هواپیمای جنگنده شکاری  میگ 21 (Fishbed)، حدود یکصد فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ-23 (Flogger)، تعداد 8 فروند هواپیمای جنگنده شکاری میگ- 25 (Foxbat) ، حداقل 130 فروند هواپیمای جنگنده شکاری میراژ اف-1 (به فرانسوی : Dassault Mirage F1) (معاونت عملیات فرماندهی پدافندهوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، بی تا ، صفحه (ج))

نباید فراموش کرد که عملکرد پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس چنان درخشان بود که حضرت امام خمینی(ره)، پدافندیان را «عزیزان شجاع» ملقب فرمودند و مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) دفاعشان در والفجر 8 را «دفاع معجزه آسا» توصیف فرمودند.

در خاتمه این یادداشت، به اظهار نظر دو نفراز فرماندهان عراقی در مورد عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران اشاره می‌شود؛

«سرلشکر علوان حسون علوان العبوسی»، از فرماندهان و مسئولین نیروی هوایی عراق، که بارها به عنوان خلبان در حملات هوایی بر علیه ایران حضور داشت، ضمن تأیید قدرت پدافند هوایی ایران و ساقط شدن تعداد زیادی از هواپیماهای عراقی توسط پدافند هوایی ایران (به ویژه توسط سامانه هاوک) گفته است: « سامانه‌های پدافند هوایی ایران قوی بودند. هر یک از پایگاه‌های هوایی ایران در مقابله با حملات ما، مانند گویی آتشین بودند و در هر مأموریت یک یا دو فروند از هواپیماهایمان را از دست می‌دادیم.» (ام وودز، 1393 : 338 الی342)  العبوسی علاوه بر فرماندهی پایگاه حبانیه، مسئولیت‌های دیگری همچون رییس دانشکده در دانشگاه عالی جنگ، معاون آموزش فرماندهی نیروی هوایی عراق را بر عهده داشت.

سرلشکر عراقی وفیق السامرایی از مسئولان بلند پایه استخبارات عراق در سال‌های قبل  در این خصوص گفته است: علت بمباران از ارتفاع بالا آن بود که هواپیماها از تیررس جنگ افزارهای پدافند هوایی ایران در امان باشند. (السامرایی، 1374، 166) این سرلشکر عراقی ضمن انتقاد از خلبانان عراقی به دلیل انتخاب چنین شیوه پروازی، این عمل آنها را ناشی از قدرت پدافند هوایی جمهوری اسلامی  ایران میداند.وی در قسمتهای مختلف از کتاب خاطرات خود به سرنگونی سایر هواپیماهای عراقی توسط دلیرمردان پدافندهوایی ایران اشاره می‌کند. (السامرایی، 1374، 57)