بازاندیشی انتقادی

باز اندیشی انتقادی درباره دو کتاب اخیر استاد محمد درودیان از نویسندگان و پژوهشگران تاریخی هشت سال دفاع مقدس یعنی “پرسشهای اساسی جنگ” و “جنگ ایران و عراق؛ موضوعات و مسائل” است. این کتاب شامل چهار بخش است. بخش اول، چهار فصل دارد که فصل اول آن به بیان مسئله می پردازد. با گذشت یک ربع قرن از پایان جنگ ایران و عراق، چرا هنوز آثاری به شیوه و روش پژوهشی و علمی درباره جنگ نوشته و منتشر می شود؟ پاسخ به این مسئله که از منطق انتقادی انسان یا همان توانایی به کارگیری منطق انسانی، به شکل انتقادی است، این فصل را به خود اختصاص داده است. در این فصل، نویسنده با بیان مسائل گوناگون و شرح آنها به این نتیجه می رسد که فضای کنونی مطالعات و تحقیقات جنگ نیازمند رشد و تقویت “استقلال” و “تفکر انتقادی” است؛ به طوری که با وجود این دو مقوله می توان دو نوع ترس ناپیدا و پنهان و ترس از نزدیک شدن به آثار را از بین برد و عرصه را برای تکاپویی اندیشه و خردورزی مهیا کرد. فصل دوم، معرفی متدولوژی است. ده دلیل نویسنده برای انتخاب کتاب های درودیان به منظور مطالعه انتقادی، به شرح زیر می باشد: مطالعه دقیق هر دو اثر به منظور دستیابی به اصلی ترین مسئله ای که می توان از آن به مثابه پرابلم یا دشواره ذهنی درودیان یاد کرد؛ بازشناسی مهم ترین نقطه روی طیف زمانی حال و گذشته و آینده که مسئله در عزیمت به آن نقطه، تبدیل به دشواره یا پرابلم شده است؛ صراحت بخشیدن به عمده ترین پرسش هایی که در نقطه تبدیل شدگی موضوع به مسئله (روی طیف زمانی حال، گذشته و آینده)، ذهن وی را به خود مشغول کرده است؛ ادراک پذیر کردن اهداف فردی و اجتماعی که وی (در نقطه حال یا اکنون و در پیوند با گذشته و آینده) از پاسخ گویی به پرسش هایش دنبال می کند؛ ساختار بخشیدن به استدلال هایی که در ذهن وی، عطف به مسئله ها و پرسش ها شکل گرفته است؛ نشان دادن چگونگی اهتمام وی به انطباق شواهد با استدلال ها؛ معرفی پیش فرض های مؤثر در طرح و اقامه استدلال ها و ارزیابی های طرح شده ازسوی وی که درواقع به مثابه بخشی از پیشینه زبانی او محسوب می شود؛ معرفی اصولی که منطق وی در چارچوب آنها عمل می کند و تلقی این منطق به مثابه برداشت او از مسائل ارزشمند زندگی؛ معرفی معیارهایی که منطق وی به کمک آنها، موضوعات و مسائل و پرسش های جامعه را گزینش و به دو دسته “اساسی” و “غیراساسی” تفکیک کرده است؛ برجسته کردن مهم ترین ایده نظری او به مدد فصل بندی از مسئله ها، پرسش ها، پیش فرض ها، فرضیه ها، اصول و معیارها، روش ها و رویکردهایی که وی در خلال بحث های خویش همواره به آنها رجوع کرده است. فصل سوم، معرفی مختصر و نقدی بر کتاب «جنگ ایران و عراق؛ موضوعات و مسائل» است. فصل چهارم، چرایی تحدید بازاندیشی انتقادی به کتاب «پرسش های اساسی جنگ ایران و عراق» می باشد. در این فصل، نویسنده با بررسی ایده ها و نظریه های درودیان، دلایلی را برای پذیرش آنها بیان می کند. کاری که فرانک جمشیدی در این کتاب کرده (به گفته خود او) این است که به تک فریم هایی که در ذهن درودیان از پیوستگی میان سیاست و پرسش (از یک سو) و سیاست و موضوعات و مسائل (از سوی دیگر) وجود دارد، جان بخشیده و برای آن، یک زبان روایی نظری ساخته است؛ نظریه ای به نام “پیوستگی پرسش و سیاست”.عنوان بخش دوم کتاب “بازاندیشی انتقادی کتاب پرسش های اساسی جنگ ایران و عراق” می باشد. این بخش شامل دو فصل است که در فصل اول به طرح مسئله و در فصل دوم به معرفی اجمالی نظریه های “پیوستگی پرسش و سیاست” پرداخته شده است. در طرح مسئله، جمشیدی به کتاب «پرسش های اساسی جنگ» نظر دارد و هدف از نوشتار این کتاب را بیان می کند؛ طرح مسئله ای که درودیان داشته و براساس آن کتاب خود را به نگارش درآورده است. در فصل دوم، جمشیدی با بیان اینکه بررسی مجموع ترکیباتی که درودیان در کتاب «پرسش های اساسی» از آنها استفاده کرده، بیان کننده گرایش غالب او به کاربرد سیاست در مفهوم علم یا هنر سیاست است، به منظور ادراک عمیق نظریه درودیان در باب پیوستگی پرسش و سیاست، هفت محور اصلی را با استناد به متن کتاب وی بررسی کرده و سپس نشان داده است که در هریک از محورهای هفت گانه ، پرسش های هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی وی چیست. این محورها عبارت اند از: جنگ، جامعه، گسست، پرسش، نگرش انتقادی، فرصت و نقد ایجابی. بخش سوم، شرح و بسط نظریه “پیوستگی پرسش و سیاست” با نظرداشت محورهای هفت گانه است. این بخش هفت فصل دارد که موضوع فصل اول، جنگ می باشد. در این فصل جمشیدی تلاش کرده است با بررسی نظریه های درودیان درباره جنگ و سیاست، به دیدگاه او در دو سطح ذهنی – مفهومی و عینی – فیزیکی بپردازد. در فصل دوم این بخش که با موضوع جامعه نوشته شده، نویسنده همانند فصل اول به دیدگاه های درودیان پرداخته است. عنوان فصل سوم نیز “گسست” است که از دیدگاه این نویسنده منتقد، مهم ترین و حساس ترین قسمت نظریه درودیان می باشد که به تبیین رابطه گسست ها با سیاست و مسائل سیاسی اختصاص دارد. وی با بیان اینکه توجه اصلی درودیان در محور گسست ها، یافتن تبیین هایی برای تغییرات بنیادی و تضادها و تناقض های ساختاری جامعه پساجنگ است، استنباط های خود را از سخنان درودیان بیان می دارد. فصل چهارم با عنوان “پرسش”، به محور چهارم نظریه درودیان یعنی “پرسش ها” می پردازد و نگاه درودیان به پرسش ها را از منظر رابطه و پیوند تنگاتنگ آن با سیاست می داند. در فصل پنجم با عنوان “نگرش انتقادی”، جمشیدی کوشیده است که نظرات درودیان را درباره ماهیت نقد و نگرش انتقادی و تلقی او از نگرش انتقادی جامعه به جنگ را استنباط کند که به شرح زیر است: نقد جنگ نه فقط بخشی از “واقعیت جامعه”؛ نقد جنگ، کنشی فکری است؛ نقد جنگ، ناظر بر ابعاد هویتی افراد جامعه است؛ نقد جنگ، نشان دهنده بخشی از “تفکر و برداشت” یا تلقی افراد جامعه از “مسائل و نحوه بیان و ارائه آنها” است؛ نقد جنگ نوعی “قضاوت و داوری” است؛ نقد جنگ به سه اعتبار، یک “گفتمان” است. جمشیدی با انتقاد از برداشت درودیان می نویسد: آنچه در نظریه درودیان، در محور نگرش انتقادی باید تصحیح یا اصلاح شود، این است که وی عناصر اصلی را در نگرش انتقادی موجود در سه قلمرو “سیاسی”، “نظامی” و “اجتماعی – فرهنگی”، به ترتیب “عقلانیت انسانی”، “روح جنگ یا اراده به جنگ و کسب پیروزی” و “فیزیک جنگ” می داند؛ حال آنکه صحیح تر این است که نگرش انتقادی به جنگ را پوسته یا رویة ظاهری کنش یا عمل نقد تلقی کنیم که بطن آن متوجه (به) یا ناظر بر عقلانیت سیاسی حکومت یا جمهوری اسلامی است. آن گاه می توان پذیرفت این عقلانیت، همان طور که درودیان تصریح کرده است، سه قلمرو عمده دارد که عبارت اند از: قلمرو سیاسی؛ نظامی؛ اجتماعی – فرهنگی. در این صورت، نگرش انتقادی حکم منشوری را خواهد داشت که در هریک از این سه قلمرو، با نقد عقلانیت سیاسی، بُعدی از این نقد را به نمایش می گذارد. در قلمرو سیاسی، آشکارسازی “تفکر کلان” “حکومت و دولت” “برای تصمیم گیری” “در حوزه سیاست خارجی و امنیت ملی”، در قلمرو اجتماعی ـ فرهنگی، آشکارسازی سازوکارهای حکومت و دولت در متقاعدسازی ملت به “عزم و اراده برای جنگ و کسب پیروزی” است. در فصل ششم با عنوان “فرصت”، نویسنده با نشان دادن شباهت میان جنگ و تاریخ، از حیث پیش فرض های هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی، به نتیجه ای از خود در راستای محور ششم نظریه درودیان (محور فرصت ها) رسیده است. الف) نقش عقلانیت سیاسی یا اراده سیاسی در جنگ، همان نقش اراده الهی در تاریخ است؛ ب) همان طور که اراده الهی در پشت وقایع تاریخی، آنها را اجتناب ناپذیر می کند، وجود اراده و عقلانیت سیاسی در پشت وقایعی که در هر دوره ای از دوره های حیات جنگ به اقتضای همان دوره رخ داده است نیز ناظر بر نوعی اجتناب ناپذیری آن وقایع است؛ ج) همان طور که تاریخی شدن یک واقعه ، حاصل کشف ظرفیت های بالقوه آن واقعه است که با برقراری تدریجی نسبت و پیوند میان واقعه (از یک سو) و زمان، مکان، باورها و نیازهای هر دوره (از سوی دیگر) به تدریج به فعلیت می رسد، نگرش انتقادی به جنگ نیز حاصل فعلیت یابی ظرفیت های مستتر در جنگ و پیوند جنگ با اکنون، مکان ها و مو قعیت های جدید، باورهای فعلی و نیازهای حال است. فصل هفتم، نقد جنگ است. در این فصل با استناد به سخنان درودیان، به تبیین دو دسته اصول و قواعد جنگ پرداخته شده است؛ نخست، اصول و قواعد نقد سازندة جنگ و دوم، اصول و قواعد نقد شالوده شکنانة جنگ. نویسنده با بیان توضیحاتی درباره این اصول و قواعد به این نتیجه می رسد که نقاط خط قرمز نقدها چه هستند و مبتنی بر چه مبناهایی می باشند.بخش چهارم با عنوان “کندوکاو” سه فصل دارد که فصل اول آن معرفی پیش فرض ها و فرضیه ها است. در این فصل برای رسیدن به فرضیه هایی که از نظریه های درودیان نشئت می گیرد، بیان پیش فرض هایی ضروری دیده شده است، به طوری که پس از بیان پیش فرض ها با استناد به نظریه های درودیان به آنها پاسخ داده شده و یا توضیحاتی گفته شده است. فصل دوم، پاسخ به سه پرسش اساسی بر مبنای فرضیه ها می باشد. پاسخ به این پرسش ها با توضیحاتی که درودیان براساس نظریه هایش داده، بیان می شود و نویسنده در بعضی از موارد برای رسیدن به فهم کامل، مثال هایی زده است که درستی پاسخ را بیشتر مشخص می کند. در فصل سوم که نتیجه گیری است، نتایجی از صورت بندی نظریه “پیوستگی پرسش و سیاست” استنباط شده است. در بخش آخر کتاب نیز پانوشت ها آمده است.