جستاری در اصطلاح شناسی و مبانی ادبیات داستانی دفاع مقدس

پژوهش حاضر، نتیجه تلاش علمی محقق ارجمند جناب آقای احمد شاکری است که در گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی، سامان یافته است و شامل: کتابنامه، فهرست آیات، نمایه اعلام، نمایه موضوعی و همچنین شش فصل به شرح زیر است. فصل اول: زمینه و گستره گونه شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس فصل دوم: زمینه و گستره گونه شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس و مقوله تاریخ فصل سوم: گونه شناسی موضوعی و مضمونی ادبیات داستانی دفاع مقدس فصل چهارم: تقدس، امر مقوم گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس فصل پنجم: گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس و امر فطری فصل ششم: دفاع، امر مقومِ گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس مؤلف در بخشی از مقدمه کتاب، در مورد اولویت موضوعی نوشتار خود نسبت به موضوعات دیگر چنین می نویسد: ادبیات داستانی ایران، پیش از ظهور انقلاب اسلامی، ثمره رویکرد تقلیدمآبانه نویسندگان داستان طی شش دهه بود. ریشه ‏های نظری و شیوه ‏های مهارتی داستان ‏نویسی به نحو بنیادین، بر اساس رویکرد اومانیستی دوران مدرن بنا نهاده شد؛ ازاین ‏رو در تکرار اصطلاحات و حتی ترجمه آنها، مفاهیم مربوط به حوزه ادبیات داستانی، پیوند بنیادین خود را با این دیدگاه حفظ کردند. گستره پیوند این مفاهیم و زنجیره ارتباطی آنها، گویای آن است که هرگونه پژوهشی درباره ادبیات داستانی و گونه‏ ها و مسائل مرتبط با آن در «اصول موضوعه» خود به مبادی فکری اندیشه غرب وابسته است؛ تا جایی که کمتر اصطلاح مشهور ترجمه ‏ای در این حوزه وجود دارد که بتوان مفهوم رایج ترجمه ای آن را به عنوان اصول موضوعه پژوهشی در حوزه ادبیات داستانی تحول‏ خواه انقلاب فرض کرد‏. ازاین ‏رو ادبیات داستانی پس از انقلاب به فراخور توجه به این مهم، دست به جعل اصطلاحاتی بی ‏پیشینه زده است تا در گفتمان ادبی با تفسیری که گویای وجود اشتراک لفظی دو معنای متفاوت است، با فضای غالب ترجمه‏ ای به مقابله ‏ای منتقدانه و فعالانه برخیزد و زبان و گفتمان خود را بنیان نهد. چنین روندی که از سال ‏های آغازین پیروزی انقلاب شکل گرفت، به صورت متناوب، به میزان توجه پژوهشگران این حوزه به مبادی و اصول موضوعه پژوهش‏ های داستانی دنبال شد. این روند از واکنشی انضمامی در نقد، تحلیل و دسته‏ بندی داستان آغاز شد. در این واکنش، موضوعات و مضامین برخاسته از افق فکری و تجربی انقلاب به داعیه تغییر در گفتمان داستان، به نحو انضمامی دست به تقسیم‏ بندی زدند. این موضوعات درصدد‏ معرفی تغییری بنیادین یا اتخاذ رویکردی جدید در حوزه ادبیات یا دسته‏ بندی تغییرات رخ‏ داده در آثار و بررسی و تحلیل آن بر پایه نظامی فکری- فلسفی و زیبایی‏ شناختی اسلامی بودند؛ اما به مرور، روشن شد نظام ‏بندی حوزه ادبیات داستانی با تلقی ساده‏ اندیشانه در کشف موضوع یا پرداخت به یک مضمون صورت نمی‏گیرد و این نظام، ارتباط وثیقی به تلقی به‏کاربرندگان آن از قالب ‏های ادبی، رویکردهای ساختاری، سنجه ‏های زیبایی ‏شناسانه و مبانی ‏شناختی و معرفتی دارد. نوع واکنش اولیه اهالی متعهد ادبیات داستانی پس از انقلاب به گستره موجود پیش از آن، مبنی بر تأکید بر وجه انضمامی داستان‏ ها، همچنان طی بیش از سه دهه ادامه یافته است. این امر به نوعی پارادوکس، درون گفتمان ادبی و مباحث نظری داستان ‏نویسی پس از انقلاب دامن زده است که میان برخی مفاهیم نوظهور با مفاهیم، مبادی و اصول موضوعه برخی تعابیر مستعمل دیگر برقرار شده است؛ در حالی که غفلت از مبادی و اصول موضوعه، و اشتراک لفظی برخی مفاهیم، زمینه را برای ظهور و جلوه آشکار اقسام نامتجانس با مقسم ادبیات داستانی انقلاب اسلامی مهیا کرد. ظهور چنین پدیده‏ای که کارکرد‏های نظری آن بر اهالی فن مخفی نبود، توجه و آگاهی‏ دهی به وجود چنین مبادی ترجمه ‏ای در متن تعاریف گونه ‏های داستانی برآمده از انقلاب اسلامی را سهل ‏تر می‏کرد. چنین بروز و ظهوری از مبادی فکری ادبیات غرب در آثار نسل متقدم نویسندگان گونه پیش ‏تاخته ادبیات داستانی پس از انقلاب (ادبیات داستانی دفاع مقدس) دیده شد که گرچه تجربه عملی و قدرت تحلیلی ضعیف این نویسندگان در تحقق آن مؤثر افتاد، اما در ارتباط تنگاتنگی با مقوله ادبیات داستانی موضوعی یا مضمونی انقلاب و ماهیت آن بود و بیش از خلأهای فکری و تجربی این نویسندگان از جنگ، مبادی و اصول موضوعه گفتمان داستانی در شکل ‏گیری این گونه مؤثر بودند. ازاین ‏رو بازخوانی اصطلاحات رایج در این حوزه، بازشناسی مجاری ظهور چنین پدیده‏ای در پی تجربه اصیل انقلاب و معارف غنی آن است. ویژگی اصلی اصطلاحات در حوزه ادبیات، گفتمان‏ سازی آنهاست. هر ساحتی از ساحت‏ های مورد اشاره در هندسه معرفتی ادبیات داستانی دفاع مقدس، متصف به وصفی است که از حوزه «جنگ هشت ساله» خبر می‏دهد. این وصف به نحوی اختصاصی است که پرسش از هر یک از ساحت‏ های هندسه معرفتی یا تأمل درباره آن را در چارچوبی مشخص محدود می‏کند؛ زیرا یا هر یک از ارکان هندسه معرفتی، در حوزه ادبیات خاص جنگ هشت ساله، مسائل خاصی را مورد بررسی قرار می‏دهند، یا دایره مسائل این ارکان در گونه ‏ای که مربوط به هشت سال جنگ ایران و عراق باشد تغییری نمی‏کند و تخصیصی یا توسعه ‏‏ای نمی ‏یابد. در صورت دوم، ادعای هندسه معرفتی ادبیات داستانی جنگ هشت ساله حرفی گزاف خواهد بود؛ اما صورت اول، مطابق هویت ادعایی این گونه است. اگرچه در حوزه‏ هایی چون نشر و آموزش، شاید نتوان قواعد متمایزی برای این‎گونه در نظر گرفت، اما قطعاً‏ در حوزه‏ های آفرینش و پژوهش و نقد، که سه حوزه اساسی از ارکان هندسه معرفتی ‏اند، ادعای اختصاص مسائل بی‏‏ راه نخواهد بود. ازاین ‏رو، اصطلاحات عموماً‏ «وجه اختصاص» را در این دیدگاه کلی تعیین می‏کنند. گونه ‏سازی و تقسیم ‏بندی ‏ها بر اساس اصطلاحات صورت می‏گیرد و اساساً‏ طرح هر مقوله ‏ای در این حوزه به نحو اختصاصی نیازمند شناسایی اصطلاح درخور و شناساننده آن است. طبیعی است تفاوت اصطلاحات، نشان‏دهنده تفاوت مبنایی دیدگاه‏ ها در این حوزه است و در هر مبنایی، معتَبِر می‏تواند دست به جعلی تازه برای اصطلاح مراد خود زند؛ اما شهرت و تنوع اصطلاحات، که گفتمان ادبیات داستانی دفاع مقدس بر آن بنا شده است، و اختفای مبانی و مَصادر این اصطلاحات، رجوع به فرض و مبنای جاعلین آن را برای محققین دشوار یا حتی ناممکن کرده است. ضمن آنکه استعمال‏ کنندگان این اصطلاحات، عموماً‏ بر اساس فرضیه علمی واحدی آنها را به‏ کار نمی‏برند. ازاین ‏رو گفتمان ادبیات داستانی جنگ هشت ساله، همواره به واسطه کمبود «مبانی در تقسیمات اصطلاحی تجزیه شده است». این امر گویای اولویت این موضوع نسبت به موضوعات دیگر است.